De Duitse bunkerlinie - De Hollandstelling - Wereldoorlog I.

Citadelpark Gent

Buskruitfabriek Cooppal Wetteren

Vliegvelden WO I Regio Gent

WO I Munitiepark Kwatrecht

De Dodendraad

De Hollandstellung - Duitse WO I bunkerlinie

Reichsschüle Flandern - SS-School Kwatrecht

Duitse Atlantic Wall Radarpost - Goldammer

WOI en II Munitiedepot De Ghellinck Zwijnaarde

Duitse gangen onder centrum Gent WOII

Publieke WOII Schuilplaatsen Groot Gent

Het Fort van Eben Emael

KW-linie

WO I - Kwatrecht - Melle

18 daagse veldtocht gekoppeld aan TPG

Neergestorte B17 te Kwatrecht 19-09-1944

De bevrijding WO II van de regio rond TPG

Details van de legers:

Gesneuveldenlijsten:

Contact en onbeantwoorde vragen

Media-aandacht

Copyright

Links

De Hollandstellung

Uitbouw van het landmachtgedeelte (Zuidkant Schipdonkkanaal tot Vrasene)

(Laatste update 28/12/2021)

De opnieuw minder bebunkerde zone tussen de Gentse haven (Mendonk) en Vrasene - of is dit een vals beeld?

Er wordt over dit stukje van de Hollandstellung vlot verteld dat men in deze zone minder vreesde voor een doorbraak en daardoor deze zone veel minder bunkers bevatte. Deze zone was inderdaad aan de noordkant afgeschermd door een aantal grote overstromingsgebieden met maar enkele zwaar gecontroleerde, en dynamiteerbare doorgangen. Toch is het idee dat het 100% de bedoeling was deze zone zo zwak bebunkerd te houden, een vals beeld.

Van dit gedeelte van de linie bestaan er vrij gedetailleerde plannen van hoe de bouw van de bunkers verliep. Je ziet er enerzijds de bunkers op die nog waren voorzien om te bouwen, degenen waarvan de bouw reeds bezig was alsook deze die al gebouwd waren. Jammer genoeg heb ik dergelijke kaarten voorlopig alleen in mijn bezit vanaf Stekene tot Vrasene en ontbreken deze dus tussen Mendonk (eerder Zaffelare) tot de aansluiting bij Stekene. Laat nu onder andere juist dat stuk tussen Sinaai en Stekene een gebied zijn met een groot hiaat waarvan het totaal niet duidelijk is of hier ooit meer bunkers waren, eventueel reeds verdwenen zijn of nog altijd vermist zijn. Uit deze kaarten blijkt duidelijk dat het ook op dit gedeelte van de linie wel degelijk de bedoeling was een zo goed als dubbele bunkerlijn op te trekken. Hiervan is uiteindelijk maar gedeeltelijk de voorlijn afgewerkt geraakt. De rest van de voorlijn en de zo goed als de volledige achterlijn is wegens tijdgebrek nooit gebouwd geweest. Vergeet niet dat het ogenblik dat men aan dit stuk van de bunkerlijn begint te bouwen, men reeds goed opgeschoten was in 1917.

Deze redenering zal allicht ook doortrekbaar geweest zijn voor de zone Mendonk tot Stekene. Hier vindt men in hoofdzaak ook een enkelvoudige lijn met steeds iets achteruit op geregelende afstanden een achterlijn met bijkomend iets zwaardere commandobunkers zoals nog teruggevonden kunnen worden op de Brielmolenstraat te Eksaarde en de Hooimanstraat te Sinaai.

In de inventarisatie van 1921 werden op deze zone van 28 km lang nog 57 bunkers geteld. Als men echter al de zeker ooit gebouwde bunkers volgens de bestaande detailplannen tussen Stekene en Vrasene hierbij optelt, komt men sowieso al bij 64 bunkers uit die zeker op dit gedeelte van de linie ooit moeten gebouwd zijn. Dit sluit wel niet uit dat er voor 1921 al 9 bunkers gesloopt of toen al vermist zouden geweest zijn, alhoewel ik dat voor die tijd een weinig realistisch scenario acht. Dit omdat de zone waarin ze zich bevinden nu niet echt de zwaarst uitgebouwde is van havens, industrie of grote wegen of waterlopen die zo een snelle sloop zouden verantwoorden.

Kaart rechts: Duitse stafkaart met duidelijk aan de noordzijde de overstromingsgebieden die een inval uit die richting tussen het kanaal Gent-Terneuzen en Vrasene moesten helpen vermijden (kaart: Boek "De Hollandstellung - H. Sakkers").

De zone is dus in de vorm dat ze ooit was wel degelijk veel minder sterk bebunkerd en zeker al niet zo optimaal als aanvalsgebied omwille van een aantal grotere noordelijk van de bunkerlijn aanwezige overstromingsgebieden. Dit werd zeker in de zone vanaf Mendonk op peil gehouden door een zeer hoog van peil gehouden Moervaart. Hierdoor zullen ook alle hierop aansluitende waterlopen een hogere waterstand gekend hebben.

Tussen Zelzate en Kemzeke werd er op een afstand van 3 a 5 kilometer van de Nederlandse grens een eerste verdedigingslijn opgetrokken met een prikkeldraadversperring en om de 300 tal meter een versterkte post. Dit waren nog zeker niet de betonnen bunkers die nu nog kunnen teruggevonden worden. Het was een kluwen van prikkeldraad aangevuld met kronkelende in elkaar overgaande loopgrachten met daarin veelal houten abri's. De wanden van de loopgrachten waren bekleed met een vlechtwerk van wilgentakken. Op de bodem gebruikte men specifieke steunen waarop planken gelegd werden zodat men in de loopgrachten niet permanent met de voeten in de modder stond. Hieronder een beschrijving van waar deze houten abri's moeten hebben gelegen in de zone Stekene-Kemzeke. Men moet echter al goed uit de buurt zijn om dit nog te kunnen plaatsen gezien het beeld dat men daar tegenwoordig heeft zeker niet meer het beeld zal zijn dat men er nu door vele nieuwe bebouwing nog zal vinden:

De Hollandlinie, welke dienen moet om den Engelsman welke door de Westerschelde en Zeeuwsch Vlaanderen den Duits in de zijde zou aanvallen, bevindt zich hier te Stekene, komende van noordelijk Klein Sinaai. Noordelijk 2 a 300m het huis weduwe Rogiers, overschrijdt de ijzeren wegbaan (zal tramlijn zijn) waar een eerste zand en vlechtwerk redoute opgericht staat. Van daar tot tegen de kasseide aan de overwegen 2e redoute. Van daar altijd maar in zigzaglijn naar de heuvel op Bosdorp aan het Hoerestraatje, ook eene redoute tussen IJzerenweglinie en Huyckstraat van daar tot in Zeshoek. Redoute tegen de straat aan Karel Merckx, van daar over de vaart met de Bernaubrug tussen vaart en Molenstraat eene redoute. Verder eene redoute noordelijk de molen van Jan Selis. De lijn gaat voort tot tegen het kerkhof waar 2 redouten staan. Dan langs de Potaarde achter de boerenhoven tegen De Smedt's gelaag nog eene redoute. Van daar naar Beddestraatje nog ene zo door Lamstraat en verlaat Stekene tussen Kemzeke Statie en Lamstraat waar ook nog 2 molshopen opgebouwd worden. De lijn bestaat uit 5 a 6 meter gevlochten pindraad zodat het bijkans onoverschrijdbaar schijnt. En wat wij hier zien bestaat van de zeekust tot aan de Schelde. (geschreven in dagboek van Mr Van Haelst in januari 1917 - Bunkers in Stekene - Hollandstellung 1916 - Guy De Brandt & Edy Hofman).

Alle info om deze locaties meer specifiek onderzocht te krijgen, blijven meer dan welkom op info@bunkergordel.be. Dit is allicht bijkomende info om het hiaat in bunkers te verklaren tussen Sinaai en Stekene.

2 foto's van de loopgrachten die ooit in de zone tussen Stekene en Kemzeke moeten hebben bestaan als eerste lijn, noordelijk van de Stekense Vaart. (Bunkers in Stekene - Hollandstellung 1916 - Guy De Brandt & Edy Hofman).

2 plannetjes zoals teruggevonden in het militair archief te Brussel van hoe deze loopgraven en hierboven vermelde Redoutes in hout uitgewerkt in de rand van een loopgracht er moeten hebben uitgezien. Het is totaal onduidelijk of hier mogelijks nog restanten van zouden bestaan. (Bunkers in Stekene - Hollandstellung 1916 - Guy De Brandt & Edy Hofman).

Vanaf Terdonck aan het kanaal Gent-Terneuzen werd een tweede verdedigingslijn gebouwd met een dubbele prikkeldraadversperring en de bouw van betonnen manschappenbunkers met op het dak meestal een geschutsopstelling voor mitrailleurs. Dit zijn de bunkers die heden ook nog gedeeltelijk in het landschap terug te vinden zijn.

Er zijn hierop enkele uitzonderingen. Deze zijn beiden te koppelen aan de lokale vaart, de Zuidlede, die toch voor de Duitsers belangrijk genoeg moet zijn geweest als noordelijke verdediging van dit gedeelte van de bunkerlinie.

  • Een eerste structuur is de zware mitrailleurbunker te Zaffelare.
  • De tweede structuur is een kleine observatiebunker die nog kan teruggevonden worden te Mendonk.
Dit is een structuurtje dat eerder aansluit bij de 2 structuurtjes terugvindbaar op Assenede. De structuur is dunwandig en kijkt letterlijk uit met een observatie-opening op een knik in de Zuidlede. Allicht is het een soort alarmpost voor de verderopgelegen linie te Mendonk.

Enkele zichten op het zeer unieke kleine observatiebunkertje te Mendonk. Binnenin is het bunkertje nog vrij ruim. Dit komt omdat de bunker dunwandig is. Hij is namelijk eveneens opgetrokken in de typische snelbouwstenen maar qua wanden slechts 1 steen breed opgemetst. Hij staat op dit moment wel massaal onder water. Hij heeft ook een niet zo courant teruggevonden toegangssas dat rechtstreeks uitkomt in de enige kamer van de bunker. Daarnaast is er links naast de toegang een observatiegat dat uitkijkt op de 50 meter verder gelegen Zuidlede. Dit is dus wat je kan noemen een unieke (en vergeten) structuur op de Hollandstellung.

Het gebied tussen bovenstaande bestaande verdedigingslijnen was meestal gebied dat onder water gezet kon worden, innndatiegebied.

Vanaf Kemzeke werd deze dubbele verdediging opnieuw afgezwakt tot een enkele verdedigingslijn van prikkeldraad en bunkers tot in Vrasene waar deze lijn aansloot bij de bunkerlijn van Steendorp Vrasene. Dit kan opnieuw een vals beeld zijn natuurlijk omdat de linie over die zone zeker nooit ten volle is afgewerkt geraakt. De overstromingsgebieden konden zeer snel onder water gezet worden omdat men vaak dijken vooraf ging ondermijnen en voorzien van dynamiteerinstallaties om het achterliggende land op die manier op korte tijd te laten overstromen.

Vanaf Sint Gillis Waas tot Vrasene konden op basis van de eerder gemelde oude kaarten de grote overstromingsgebieden en de ondermijnde doorgangen overgezet worden op actuele luchtfoto's:

  • ...
  • Overstromingsgebied noordelijk van Sint Gillis Waas, noordelijk van Spoorzate ter hoogte van toenmalige wijken Meuleken (heden verdwenen voor ontginning tussen Kattestraat en Reepstraat) en Hol.
  • Dynamiteerbare doorsteek ter hoogte van Kluizendijkstraat en Kluizenmolenstraat zuidelijk van wijk Kalf
  • Overstromingsgebied tussen Klingendijkstraat en Groenendijkstraat, noordelijk van Sint Gillis Waas, dit is de St Gillis Broek Polder.
  • Dynamiteerbare doorsteek ter hoogte van de Rietlandstraat en de N49 expressweg. Dit is heden nog altijd een hoger lopende dijk in een lager moerasachtig gebied.
  • Overstromingsgebied tussen Rietlandstraat en Turkeyenstraat - Zaligemdijk.
  • Dynamiteerbare doorsteek op Turkeyenstraat zuidelijk halfcirkelvormig gedeelte zuidelijk Expressweg.
  • Een volgend groot overstromingsgebied lag noordelijk van de Voshoek en Kleine Laarstraat tot aan de Provinciale baan te Vrasene.
  • Dynamiteerbare doorsteek op deze huidige Provinciale baan, zuidelijk van Expressweg.
  • ...

Hoofdzakelijk vindt men dus wel degelijk op dit gedeelte van de Hollandstellung een eenlijnsverdediging terug omdat de linie dus amper afgewerkt is geraakt.

2 kilometer zuidelijker van de eerder gemelde verdedigingslijn tussen Terdonck en Vrasene, was nog een 3e verdedigingslijn voorzien. Deze liep over de lijn Desteldonk, Lokeren, Puivelde, Sint Pauwels en Nieuwkerken. In deze zone diende zware artillerie te kunnen worden opgesteld achter de eerder aangelegde voor en tussenlijn.

Om deze artillerie vlot info te verstrekken over mogelijke doelen werden er in de nabijheid van de voorlijn vaak uitkijkpunten voorzien. Dit konden heuvels in het terrein zijn, hogere bomen of bestaande gebouwen als kerktorens en molens. Vanaf hier konden dan bevelen over onder vuur te nemen aanvallers doorgegeven worden.

Types van bunkers teruggevonden op dit gedeelte van de linie

In de aanloopzone van Mendonk en Zaffelare vindt men in feite nog bunkers identiek terug met deze terug te vinden op de linie tussen Maldegem en het kanaal Gent-Terneuzen. Het betreffen dan niet de mitrailleurbunkers maar wel de manschappenbunkers met de mogelijkheid zich achter de bunker te verschansen vanaf een platteau achter de bunker. Ook de manschappenbunkers met verlaagde binnenhoogte komen op dit stuk van de linie meermaals voor. Opnieuw krijg je dan het verhaal dat de bunkers verzakt zijn door de jaren heen, wat dus niet strookt.

Te Zaffelare tegen de Zuidlede zit nog een unieke eenmalig gebouwde zware mitrailleurbunker op een vooruitgeschoven post voor de rest van de linie. Dit is de enige echte mitrailleurbunker op dit stuk van de linie. De eigenlijke linie loopt hier meer zuidelijk onder het huidige domein Puyenbroek.

Schets mitrailleurbunker te Zaffelare aan de Zuidlede (Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers")

Voor de rest vindt men vanaf Zaffelare tot aan de overgang naar Sinaai praktisch nog 1 steeds terugkerend type bunker terug. Het is een variant die zowel voorkomt met de beide toegangen aan de achterzijde als met een toegang naar de achterzijde en een naar links of rechts. Opvallend is dat de dakopstelling zeer groot is uitgewerkt en ongeveer de halve bunker inneemt. Er zijn ook exemplaren bij waar in de centrale ruimte een zeer klein observatiegat is voorzien om het voor de bunker liggend terrein te kunnen in het oog houden of bewaken.

Voorbij Eksaarde wordt de variatie in de bunkers nog beperkter en komt er praktisch nog 1 type bunker voor. Het betreft opnieuw een manschappenbunker met een schietopstelling op het dak. De schietopstelling omvat nu echter het volledige dak en biedt op die manier de mogelijkheid de mitrailleur op te stellen in theorie in de 4 richtingen rondom de bunker.

Enkel in het Steengelaag in Stekene vindt men nog een unieke zware manschappenbunker terug zoals er opnieuw op de ganse linie voorlopig 1 exemplaar kon teurg gevonden worden (3e schets hierboven).

De loop van de Hollandstellung tussen Mendonk en Vrasene

De verste nog terug te vinden bunker ligt langs de Spanjeveerstraat te Mendonk. Dit is trouwens een bunker die aan de binnenzijde zeer groot is qua manschappenruimte en ook qua toegang beperkt afwijkt met wat men anders klassiek terugvindt. Er zijn namelijk vanuit het toegangssas twee toegangen naar de centrale kamer.

Rechts: De eerste bunker voorbij de Gentse haven van het gedeelte van de linie tussen het kanaal Gent-Terneuzen en Vrasene te Mendonk.

De eerste bunkers aan de overzijde van het kanaal waren nog 3 bunkers die origineel dienden geteld te worden bij het toenmalige Fort Rodenhuize aan de oostzijde van de toenmalige Sassevaart, heden verdwenen voor het Rodenhuizedok. Deze zouden heden alle 3 gelegen hebben nabij de John F. Kennedylaan, tussen het huidige Alco Bio Fuel en het huidige stort uitgebaat door Shanks. Ter hoogte van dit stort onbreekt nog een 4e bunker. Vanaf dan is de linie vrij intact terug te vinden.

De Moervaart zal tot voorbij het dorp van Mendonk de noordkant van de linie dekken en tevens ook gefungeerd hebben als bron voor mogelijke noordelijke overstromingsgebieden hiervan. Eenmaal voorbij Mendonk zal de lijn aan de noordzijde dekking zoeken achter de Zuidlede, een noordelijke aftakking van de Moervaart. Zo wordt gans Zaffelare gekruist.

Opvallend is dat op die zone een steeds weerkerend en vrij identiek type bunker werd gebouwd. De toegangen konden zowel beiden aan één kant zitten of opnieuw één aan de achterzijde en één aan de zijkant. Toch valt altijd opnieuw de dakopstelling op die in dit geval de volledige breedte van de bunker is uitgewerkt. Ze neemt ongeveer het halve dak in beslag.

Links: Het diep in de velden en amper bereikbare bunkertje tussen Puyenbrug en Bosdam op Zaffelare. Ook te Ertvelde zijn nog zo enkele lage bunkertjes terug te vinden. Aan de binnenzijde zijn deze bunkertjes niet hoog genoeg om volledig rechtopstaand in rond te lopen. Dit zijn manschappenbunkertje alleen maar geschikt is om zittend te gebruiken. Mogelijks was dit doelbewust om ze minder zichtbaar te maken vanop afstand.

Hier duikt de linie, allicht omwille van het te bosrijke landschap meer zuidoostelijk weg in de richting van de Bosdam. Vanaf Stenen Dam te Eksaarde zal opnieuw een noordelijk van de linie lopende gracht als grens aangehouden worden.

Te Eksaarde - Kruisdam zijn er 2 bunkers die beiden via een observatie-opening het bruggetje over de verderop gelegen brug in het oog houden. Dit was een overstromingsgebied en deze weg met het brugje was een van de weinige doorgangen door dit gebied waardoor verdediging wel noodzakelijk werd geacht.

Deze gracht, Dijkgracht genaamd, zal opnieuw overgaan in de Zuidlede. Deze laatste zal op zijn beurt overgaan in de Stekense vaart. Door deze noordelijke grachten te volgen blijft men met de bunkerlijn hangen noordelijk van de Rechtstraat. Ook het kasteeldomein de Moerbeke valt ten prooi aan 2 bunkers. Een derde bunker is hier nog altijd zo goed als zeker verdwenen en nog altijd vermist qua originele locatie.

De twee bunkertjes nog aanwezig op het kasteeldomein van Moerbeke zijn zeker wel de moeite waard. De foto links toont de eerste bunker die beperkt zichtbaar is vanaf de grote baan. Deze draag nog in slechte staat verkerende restanten van originele toegangsdeuren. De foto rechts is de tweede bunker op het domein. Deze werd omgebouwd in een Spaanse Hacienda.

Een grotere commandobunker ligt een gans eind zuidelijker in de Brielmolenstraat. Voorbij het dorp van Eksaarde volgt de linie de Nieuwe Baan en de Zwaanaardestraat. De bunkers zijn opnieuw van het type met een dakopstelling over het halve dak van de bunker. Merkwaardig is dat de achteruitgelegen bunker op de Brielmolenstraat te Eksaarde net zoals de ingebouwde bunker op de Hooimanstraat te Sinaai een extra kleine ruimte hebben vooraan in de bunker. Ook is het dak extreem zwaar uitgewerkt en volledig met stalen profielen gevuld afgedekt. Vanaf de binnenzijde is dus geen beton van het dak zichtbaar.

De linie kruist juist voor Sinaai opnieuw de Moervaart. Ter hoogte van Sinaai-dorp geraak je de linie opnieuw kwijt en ontbreekt er zeker een stuk of kwam men mogelijks nooit toe tot het bouwen van dit stukje van de linie, ook niet de enkelvoudige voorlijn.

Noordelijk van de Stekense Vaart is er in elk geval sprake geweest van de abri's volledig opgetrokken in hout, ingewerkt in een loopgravenstelsel. Van echte betonnen bunkers is er in de zone tussen de laatste bunkers op Sinaai in de Neerstraat en de Hooimanstraat een hiaat tot op Stekene op de Kwakkel (toch wel enkele kilometers in vogelvlucht).

Mogelijks beschouwde men deze zone als veilig door de aanwezigheid van een overstromingsgebied veroorzaakt door de Stekense Vaart en kwam men er nooit meer toe om dit gedeelte van de linie nog met betonnen bunkers af te werken.

Allicht zal men net zoals in het begin van deze pagina al gemeld, nooit toegekomen zijn ook dit gedeelte tussen Mendonk en Stekene verder uit te bouwen met een volwaardige tweede lijn. Alleen heb ik jammer genoeg voor dit stukje tussen Sinaai en Stekene geen sluitende kaarten met wat eventueel nog ging gebouwd worden.

De vervolglinie duikt dan weer op, op de grens van Kemzeke met Stekene ter hoogte van de Kwakkel, het Steengelaag en de IJzerenhandstraat. Dit is letterlijk de voorlijn van wat werd voorzien om te bouwen. Ook dit stuk van deze voorlijn westelijk van de Kwakkel is allicht maar op halve sterkte afgewerkt geraakt. Van de origineel voorziene achterlijn vindt men enkel oostelijk van de Kwakkel in een weiland 1 bunker terug. De rest werd zo goed als zeker nooit gebouwd.

In het Steengelaag stonden allicht ooit 3 bunkers. 2 hiervan bestaan nog. Ook dit stukje voorlijn is maar voor de helft afgewerkt geraakt en vormde een soort uitstekende punt vanwaar de linie noordoostelijk zou afbuigen noordelijk van de Stekenestraat om de oude tramlijn als noordgrens aan te nemen. Van dit gedeelte is zeker niet 1/3 van wat ooit was voorzien gebouwd. De voorziene achterlijn is volledig afwezig.

Vanaf de Kwakkel in Kemzeke duikt ook een nieuw type van bunker op die we zullen terugvinden tot op het eindpunt in Vrasene. Bij dit type van bunkers zit de toegang altijd opnieuw één aan de zijkant en één aan de achterzijde. De dakopstelling neemt bij deze bunkers altijd het volledige dak in zodat de bunker in feite vanaf het dak in de vier richtingen te verdedigen was. Het betreden van het dak gebeurt in dit geval altijd met stijgijzers in de achterste wand.

Links en midden: Bunkertjes zoals nog teruggevonden op laatste gedeelte tussen Sinaai en Vrasene. Rechts de manschappenbunker in het steengelaag te Stekene. Schetsen: Boek " De Hollandstellung - H.Sakkers"

Rechts en onder: De zeer unieke bunker in het Steengelaag te Stekene.

Daarna volgt de linie letterlijk voor enkele kilometers het oude tramspoor, terug te vinden als Tramzate. Er werden bunkers voorzien zowel aan de noordkant als de zuidkant. De zone van Kemzeke Stationsstraat tot Holstraat was voorzien om sterker bebunkerd te worden dan de zone die daarop volgde van dezelfde Holstraat tot de Reepstraat op Sint Gillis Waas. Dit komt omdat vanaf daar de noordkant nog eens extra sterk werd beveiligd door een groot noordelijk overstromingsgebied.

Op die manier wordt zuidelijk van de Watergang de Reepstraat op Sint Gillis Waas bereikt. De voorlijn zit zuidelijk van een overstromingsgebied dat hierdoor werd gevoed. De voorlijn volgt daar de noordkant van de Okkervoordestraat en de Vosstraat. In deze zone werd ook een tweede lijn ingepland maar allicht nooit of amper gebouwd. Deze lijn zou gelopen hebben ter hoogte van de Pompstraat en de Sportlaan.

Mogelijks heeft hier ook enkel het systeem bestaan van enkele meer zuidelijke commandobunkers maar zijn deze eveneens verdwenen of nooit gebouwd.

Het laatste stuk van de linie tot in Vrasene is allicht amper ooit afgewerkt geraakt. Toch stonden er op Vrasene ooit 6 bunkers van de Hollandstellung waarvan er heden maar 2 meer terug te vinden zijn. De lijn liep hier noordelijk van de Kleine Laarstraat tot de Peperdam waar heden de laatste nog bestaande bunker te vinden is. De effectief meest oostelijke bunkers die bijna aansloten bij de later gebouwde bunkerlijn van Steendorp-Vrasene zouden gelegen hebben (indien ze effectief gebouwd zijn) ter hoogte van het kruispunt gevormd door de Schoordijk en de Nerenhoek.

De bunker in de velden langs de Okkervoordestraat te Sint Gillis Waas.
Links: de voorlopig laatste nog teruggevonden bunker van de Hollandstellung op grondgebied Vrasene. Hij is ingebouwd in een woning langs de Peperdam. Op de gevel is een infopaneel aangebracht over de bunkerlijn Steendorp-Vrasene maar daar hoort deze bunker voor de makers van het paneel jammer genoeg NIET bij.
Amper een kilometer verder komen de bunkers van de linie Steendorp - Vrasene in het zicht. Op dit einstuk is de linie zeker niet meer volledig.

Bronnen gebruikt voor deze webpagina:

  • De Duitse bunkerlinie van Steendorp Vrasene 1917 - Raymond Van Meirvenne.
  • Buskruit en Sauerkraut - een uitgave van het Gentse stadsarchief.
  • Agentschap Onroerend Erfgoed 2017: Hollandstellung - https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/69390
  • De Hollandstellung - Hans Sakkers, Johan den Hollander en Ruud Murk - 2011.

De Hollandstellung